Հայ-թուրքական հարաբերությունների եւ նախաստորագրված արձանագրությունների վերաբերյալ խորհրդարանական լսումներ Ազգային ժողովում

Հոկտեմբերի 1-ին ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ, Արմեն Ռուստամյանի նախագահությամբ Ազգային ժողովում տեղի ունեցան «Նախաստորագրված արձանագրությունները եւ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը» թեմայով խորհրդարանական լսումներ, որին մասնակցում էին օրենսդիր եւ գործադիր մարմինների, գիտության եւ մշակույթի ոլորտների, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, լրագրողներ:

Բացման խոսքով նիստի մասնակիցներին դիմեց Ազգային ժողովի նախագահ Հովիկ Աբրահամյանը.

«Հարգելի գործընկերներ,
տիկնայք եւ պարոնայք,

Շնորհակալություն»:

ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի գնահատմամբ` այս քննարկումը հնարավորություն է տալիս հայ-թուրքական հարաբերություններին առնչվող տարաբնույթ հարցերի վերաբերյալ լսելու տարբեր տեսակետներ, հասկանալու որոշակի հարցերի մասին հասարակության մեջ առկա ընկալումների, տրամադրությունների ողջ պատկերը: Մյուս կողմից` Թուրքիայի հետ հարաբերությունները Հայաստանի արտաքին քաղաքական այն խնդիրներից են, որոնք պահանջում են հնարավորինս համապարփակ դիտարկում:

Բանախոսը բնական համարեց, որ նախաստորագրված փաստաթղթերի հրապարակայնացումից հետո հասարակական քննարկումների ընթացքում դրանց վերաբերող տեսակետները բազմազան են ու հաճախ իրարամերժ: Բայց խնդիրն այսօր ոչ թե մոտեցումների հակադրումն է եւ տարբեր նժարների վրա դնելը, այլ դրանց համադրումն է` առաջ շարժվելու համար:

Ի պատասխան հասարակության լայն զանգվածներին հուզող առավել հնչեղություն ունեցող հարցադրումների` նա հավաստիացրեց, որ փաստաթղթում չկան նախապայմաններ. կասկածի տակ չի առնված Հայոց ցեղասպանության փաստը, ցեղասպանության միջազգային ճանաչման խոչընդոտներ չկան, նախաստորագրված փաստաթղթերում ակնարկ անգամ չկա Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման մասին:

Արհեստական են այն պնդումները, որ եթե Հայաստանը երկխոսություն է ծավալում Թուրքիայի հետ, ապա ցեղասպանության հարցը կսահմանափակվի որպես երկու պետությունների միջեւ քննարկվող հարցի եւ կկորցնի իր համամարդկային նշանակությունը: Նա վստահեցրեց, որ նախաստորագրված փաստաթղթերը հիմք չեն տալիս կասկածելու, որ հայ ժողովուրդը զրկվում է պատմական արդարությանը հետամուտ լինելու իրավունքից: Բացառված է նաեւ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման պայմանավորումը ԼՂ խնդրի հանգուցալուծման քայլերով: Ըստ պարոն Նալբանդյանի` դա ոչ միայն Հայաստանի իշխանությունների սկզբունքային մոտեցումն է, այլեւ միջազգային հանրության, որը բազմիցս արտահայտել է իր կարծիքը հարցի վերաբերյալ:

Նրա գնահատմամբ` հայ-թուրքական հարաբերությունը հոգեբանական, սոցիալական, իրավական, տնտեսական, քաղաքական խնդիրների բարդ հանգույց է, հետեւապես հանգուցալուծումը չի կարող դյուրին լինել: Հայաստանը ձգտում է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել իր բոլոր հարեւան պետությունների հետ, եւ կարեւոր է, թե այդ ճանապարհին մեզնից յուրաքանչյուրը ինչ ներդրում է ունենալու:

ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Արմեն Ռուստամյանի համոզմամբ` կարեւոր է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը, բայց ոչ ցանկացած գնով. նա հիշեցրեց, որ այդ գինը ժողովուրդն է վճարելու: Նախաստորագրված արձանագրություններում հիմքեր կան նախկինում Թուրքիայի առաջ քաշած նախապայմանների համար: Այսպես` ընդհանուր սահմանների ճանաչման մասին ձեւակերպումը հնարավորություն է տալիս Թուրքիային եւ Ադրբեջանին` խուսափելու Կարսի պայմանագրի վիճարկումից, այս փաստաթղթով նվեր ենք մատուցում Թուրքիային` Հայոց ցեղասպանության հարցը իջեցնելով երկկողմ հարաբերությունների մակարդակի, փոխարենը Հայաստանին պարտադրվում է հրաժարվել իր արդար պահանջատիրությունից: Պարոն Ռուստամյանը մտահոգություն հայտնեց, որ այս գործընթացը կարող է ազգային պառակտման, սփյուռքահայության հետ հարաբերությունների թուլացման պատճառ դառնալ:

Տիգրան Թորոսյանի կարծիքով` Հայաստանը փաստաթղթում մի քանի զիջումների է գնացել, որի պատճառը վատ աշխատանքն է եւ այդ հարցով զբաղվողների դիվանագիտական պատրաստության ցածր մակարդակը: Նա համոզված է, որ ավելի մեծ հնարավորություն կար այդ խնդիրները արժանապատիվ կարգավորելու համար:

Գալուստ Սահակյանը նկատեց, որ բոլորն էլ հայ-թուրքական դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու անհրաժեշտություն են տեսնում, բայց ոմանք մտահոգ են ազգային ու պատմական մի շարք խնդիրների լուծման հեռանկարով: Նրա կարծիքով` ոչ դյուրին ճանապարհ է սպասվում, բայց համոզված է, որ բարձրացված խնդիրները կարող են լուծվել սկսված գործընթացով: Նա կոչ արեց վճռական գտնվել, հետեւողական լինել այդ բարդ ու դժվարին ճանապարհը հաղթահարելու համար:

Արա Պապյանի կարծիքով` պետք է մերժել հայ ժողովրդի շահերին դեմ այս փաստաթուղթը, որի համար կան մի շարք իրավական հիմքեր, ըստ Արման Մելիքյանի` Հայաստանի եւ Թուրքիայի ստարտային պայմանները անհավասար են, Վահան Հովհաննիսյանը արձանագրություններում էլ տեսնում է նույն դիլետանտությունը, ինչ երկրի քաղաքական ու տնտեսական մյուս ոլորտներում, Անդրանիկ Թեւանյանը համոզված է, որ այս գործընթացը շաղկապված է ԼՂՀ հիմնախնդրի հետ եւ բացահայտ արտահայտում է Թուրքիայի նկրտումները, Կիրո Մանոյանի կարծիքով` Թուրքիան այս փաստաթղթով փորձում է գործող սահմանները դարձնել իրավական, Ստյոպա Սաֆարյանի գնահատմամբ` փաստաթուղթը դեմ է Հայաստանի ազգային շահերին, ուստի առաջարկում է հանրաքվեի դնել այն, Տիգրան Կարապետյանի կարծիքով` սահմանների բացումը պարտադրված սցենար է, Հարություն Առաքելյանը հորդորում է ավելորդ շտապողականություն չցուցաբերել եւ հաշվի առնել Կարսի պայմանագրի դրույթները, իսկ Արամ Կարապետյանը համոզված է, որ թեեւ չգրված, բայց ենթատեքստում առկա են Թուրքիայի օգտին խոսող երեք նախապայմաններ` Թուրքիայի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը, Հայոց ցեղասպանության միջազգայնորեն ճանաչման կասեցումը եւ հարաբերությունների գործընթացը ԼՂ հիմնախնդրի լուծմամբ պայմանավորելը:

Սամվել Նիկոյանը, Վարդան Այվազյանը, Էդվարդ Շարմազանովը, Արամ Սաֆարյանը, Հեղինե Բիշարյանը, Մարտուն Գրիգորյանը, Արտակ Դավթյանը, Մկրտիչ Մինասյանը իրենց ելույթներում հիմնավորեցին հայ-թուրքական դիվանագիտական հարաբերությունների քաղաքական ու տնտեսական անհրաժեշտությունը` միաժամանակ չբացառելով սպասվող մարտահրավերները, որոնց հաղթահարման համար պահանջվելու է ամենօրյա, անխոնջ աշխատանք: Նրանք կարեւորեցին երկկողմ հարաբերությունները զարգացնելու եւ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին առանց նախապայմանների արձանագրությունները եւ Թուրքիայի հետ հարաբերություններում ազգային շահի հետապնդումն ու դրանց հաջողումը պայմանավորեցին միասնական ջանքերի ներդրումով ու փոխադարձ վստահությամբ:

Պարույր Հայրիկյանն անդրադառնալով նախաստորագրված արձանագրություններին, առաջարկեց կրճատել տեքստը` հանելով ենթադրյալ նախապայմանները: Դավիթ Լոքյանը փաստաթղթերին անդրադարձավ տնտեսական տեսանկյունից: Ըստ նրա, անհրաժեշտ է, որպեսզի օրենսդրական բազմաթիվ փոփոխություններ կատարվեն ՀՀ շուրջ 70 օրենքներում: Ռուբեն Սաֆրաստյանի կարծիքով նախաստորագրված արձանագրությունները հնարավորություն կտան ամրապնդել մեր երկրի անվտանգությունը: Նա ուսումնասիրելով փաստաթղթերը, դրանցում չի գտել բացասական դրույթներ, որոնք կարող են վնասել հայերի ազգային խնդիրների լուծմանը: Արամ Սարգսյանն առաջարկեց փաստաթղթերը ենթարկել միջազգային իրավունքի փորձաքննության, իսկ խորհրդարանին առաջարկեց ներկայացնել հուշագիր, որտեղ նշված կլինեն Հայաստանի Հանրապետության պահանջները: Սուրեն Զոլյանի կարծիքով այսօր հասունացել է պահը, երբ Թուրքիայի առջեւ կարող է դրվել հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը: Հայաստան-սփյուռք հարաբերություններին անդրադառնալով նա նշեց, որ այսօր անհրաժեշտ է համախմբվել: Սուքիաս Ավետիսյանը նշեց, որ նախաստորագրված արձանագրություններր որեւէ առնչություն չունեն ԼՂՀ խնդրի կարգավորման հետ եւ դա սակարկության առարկա չի կարող հանդիսանալ հայ-թուրքական հարաբերություններում: Լարիսա Ալավերդյանը անհասկանալի է համարում նախապայմանների չգոյության մասին պնդումները: Աշոտ Մելքոնյանը դիմելով խորհրդարանին առաջարկեց արձանագրություններն ընդունել վերապահումով, եւ եթե կողմերից մեկը խախտում է որեւէ դրույթ, արձանագրությունը չեղյալ է համարվում: Գեղամ Մանուկյանի կարծիքով քննարկումներն այսօր պարզունակացվել եւ դարձել են սահման բացել-չբացելու, Հայաստանի տնտեսական զարգացմանը կողմ կամ դեմ լինելու խնդրի:

Խոսրով Հարությունյանը լսումների մասնակիցներին ներկայացրեց «Քրիստոնեադեմոկրատական միություն» կուսակցության տեսակետը` ասելով, որ նախաստորագրած արձանագրությունը փաստաթուղթ է հայ-թուրքական հարաբերությունները բնականոն դարձելու մասին: Բանախոսը տեսակետ հայտնեց, որ տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական նոր իրավիճակում Թուրքիան հետաքրքրված է Կովկասում ազդեցություն ունենալու հեռանկարով, եւ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիային պետք է ճիշտ այնքան, որքան` Հայաստանին: Կուսակցության ղեկավարը որպես մեր երկրի անվտանգությանը սպառնալիքներ մատնանշեց հայ-թուրքական լարված հարաբերությունները եւ Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը` նշելով, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումը կմեղմի այդ սպառնալիքներից գոնե մեկը: Արիս Ղազինյանն այն կարծիքին է, որ արձանագրությունների վավերացմամբ կճանաչվի Հայաստանի եւ Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը, անուղղակիորեն` նաեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը: Նրա գնահատմամբ` փաստթղթում չկա որեւէ պատահական բառ, եւ ահաբեկչությանը վերաբերող կետը հաստատում է հայկական վրեժխնդրությունը որպես սովորական ահաբեկչություն ճանաչելու թուրքական վարկածը:

Խորհրդարանական լսումների մասնակիցները կարճատեւ ելույթներում հնչեցրին թե նախաստորագրված արձանագրությունները պաշտպանող եւ թե քննադատող տեսակետներ: Հօգուտ փաստաթղթի արտահայտվողները կարծում են, որ երկար տարիներից հետո վերջապես ստեղծվել է հայ-թուրքական հարաբերությունները բարելավելու եւ մինչ օրս չլծուծված հարցերը համատեղ քննարկելու հնարավորություն: Դեմ արտահայտվողները որպես անընդունելի մոտեցում նշեցին Ցեղասպանության իրողությունը քննարկման առարկա դարձնելը, տնտեսական եւ մշակութային հնարավոր էքսպանսիաները, ժողովրդագրական վտանգները, ինչպես նաեւ ղարաբաղյան հակամարտությունը հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ կապակցելու նախադրյալների ստեղծումը: Դեմ թե կողմ արտահայտվողների խոսքում միասնական էր մեկ մոտեցում. սա համազգային հարց է եւ պետք է լուծել ազգովի` առանց տարանջատելու Սփյուռքին:

Լսումների ընթացքում բարձրացված հարցերին ու հնչեցրած մտահոգություններին արձագանքեց ԱԺ նախագահ Հովիկ Աբրահամյանը:

«Լսումների հարգելի մասնակիցներ,

Կրկին հայատարարում եմ, որ Հայաստանի հանրապետական կուսակցությունը, իշխող կառավարական կոալիցիան միանշանակորեն սատարել են Հանրապետության Նախագահի արտաքին ակտիվ, նախաձեռնողական քաղաքականությունը եւ պատրաստ են աշխատել այս նախաձեռնությունից բխող հնարավորությունները առավելագույնս իրականացնելու»:

Լսումների ավարտին արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը պատասխանեց բարձրացրած հարցերին եւ որոշ պարզաբանումներ ներկայացրեց: Նա մեկ անգամ եւս նշեց, որ իշխանությունների դիրքորոշումը հստակ է ու պարզ. Հայաստանը երբեւէ կասկածի տակ չի դնի Հայոց ցեղասպանության իրողությունը եւ ճանաչումը: Պատասխանելով արձանագրությունների պատրաստման ընթացքին վերաբերող հարցին` արտգործնախարարը տեղեկացրեց, որ բանակցությունների հիմքում դրվել է առանց նախապայմանների հարաբերությունները կարգավորելու սկզբունքը, որի վերաբերյալ թուրքական կողմը տվել է իր համաձայնությունը: Հետագա բանակցությունների ընթացքում կողմերից յուրաքանչյուրը պաշտպանել է իր դիրքորոշումները. հայկական կողմը առաջարկել է նախագծեր: Պատմական փաստերն ուսումասիրող ենթահանաձնաժողովի ստեղծումը, արտգործնախարարի մեկնաբանությամբ, բազմաթիվ քայլերից հետո միայն նախատեսվող գործընթաց է, եւ այնտեղ չի վիճարկվելու Ցեղասպանության փաստը, այլ ուղղակի քննարկումներ են անցկացվելու: Դրանից բացի եթնահանձնաժողովը որեւէ այլ մանդատ չի ունենա, հավաստեց արտգործնախարարը: Նա կոչ արեց համազգային կարեւոր խնդիրներ լուծելու ճանապարհին զերծ մնալ քաղաքական շահարկումներից: Ելույթի վերջում պրն. Նալբանդյանը նկատեց, որ պետք է հարգանքով վերաբերվել բոլոր կարծիքներին` շեշտելով, որ չեն կարող անտեսվել նաեւ Սփյուռքում, Արցախում առկա հանրային կարծիքները, եւ որ հանրապետության Նախագահի այցելությունը հայկական Սփյուռքի օջախներ հենց այդ նպատակն է հետապնդում:

Ամփոփելով լսումները` ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Արմեն Ռուստամյանը համարեց այն լուրջ քայլ եւ դիրքորոշումները հստակեցնելու մեծածավալ նյութ: Նա նշեց, որ հանրային ձեւաչափով այս քննարկումների ընթացքում հնչած առաջարկները հանձնաժողովի կուսումնասիրի եւ կփորձի համաձայնեցված եւ ընդհանուր մոտեցումներ գտնել:

ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ Հասարակայնության եւ տեղեկատվության միջոցների հետ կապերի վարչություն